Als je een trektocht gaat maken, is water het belangrijkst wat er is. Zonder vocht geen leven en al vrij snel gaan prestaties achteruit. Bij nog verdere uitdroging kan het simpelweg gevaarlijk worden. Dat vormt de achtergrond van deze post: hoe kom je aan betrouwbaar drinkwater tijdens een trektocht?
Dit kan een serieus probleem zijn: niet overal ter wereld is goed water beschikbaar en ook in landen met een betrouwbare watervoorziening kun je terecht komen in omstandigheden dat je graag drinkwater ter beschikking hebt. Immers in de meeste Europese berggebieden is er in de bewoonde wereld een prima waterbron voor handen. Maar 2000 meter boven het dal is geen kraantje en ben je dus aangewezen op rivieren of meertjes.
In deze blogpost gaan we eerst kijken wanneer je wilt drinken en daarna waar je wilt drinken. Of vooral: waar niet.
Vervolgens gaan we kijken welke methodes geschikt zijn voor het reinigen van welke vervuiling.
Eerste bepaling: wanneer wil je drinken?
Uiteraard kun je water meenemen op je tocht, maar meerdere liters per dag wordt al vrij snel vervelend. Maar water zuiveren is een tijdrovend karweitje wat gepland moet worden: je moet dus ruim aan de slag zijn vóórdat je wilt gaan drinken en kan zeker onder droge en hete omstandigheden een flink deel van de dag in beslag nemen.
Let er dus op dat als je ergens kamp maakt en je geen toegang hebt tot betrouwbaar water, je éérst water gaat zuiveren. Terwijl de door jou verkozen methode zijn werk doet, kun jij mooi de tent opzetten.
Tweede bepaling: hoe vuil is het water & waar wil je drinken?
Water kan verschillende vormen van vervuiling kennen: virussen, bacteriën, protozoa en chemische verontreiniging.
Iedere locatie heeft zijn eigen “unieke” gevaren. In zwaar vervuilde rivieren zal vaak sprake zijn van chemische verontreiniging. Maar in een stilstaand bergmeertje zal dit minder het geval zijn. Door grazende dieren kan er wel sprake zijn van algen, protozoa (ééncellige organismes), virussen en bacteriën.
Vrijwel alle organische vervuilingen (dus virussen, bacteriën en protozoa) veroorzaken diarree, buikpijn en braken. Dat wil je niet. Dus moeten we water zuiveren.
Met betrekking tot waar je wilt drinken: laat je niet alleen leiden door de zuiverheid van het water. Snelstromend water lijkt schoner dan traag stromend water. Maar dit is niet per se de waarheid. Bedenk dat hoog in de bergen er simpelweg minder kans op vervuiling is. Zand is al eerder weggespoeld of gewaaid: dat kan een hele simpele verklaring zijn waarom het water helder is. Ook als het niet is weggespoeld is het belangrijk te bedenken hoe de meeste bergrivieren ontstaan: smelwater komt in een meertje terecht, en wanneer die overstroomt vormt deze een rivier het dal in. Eventueel zand of andere grove vervuilingen blijven op de bodem achter.
Dit geldt echter NIET voor dierlijke vervuilingen. Akkoord, de zware elementen van ontlasting zullen wegzakken. Maar de overige vervuiling mengt prima in het water en is niet zichtbaar.
Desalniettemin is een verse bergstroom doorgaans het best. Vers wil hier zeggen dat je de sneeuw nog ziet liggen die jouw stroompje veroorzaakt. Als je dit niet kunt zien, is het onduidelijk of het water wellicht al kilometers lang traag meanderend door een Alpenweide stroomt. Gelukkig biedt een kaart hier ook uitkomst.
Vermijd drinken uit stilstaande bronnen. Hierbij geldt: hoe warmer de bron, des te groter is het gevaar. Dit komt door een veelvoud aan redenen: meren die in de winter bevriezen, hebben in die periode ook geen “aanloop” van drinkende beesten. Er is dus simpelweg een korter seizoen om het te vervuilen. Maar ook de temperatuur op zichzelf is belangrijk.
Warm water is een gunstiger kweekvijver (letterlijk) voor de meeste bacteriën, algen en protozoa’s. De meeste algen (die vaak bacteriën zijn, zoals blauwalg) groeien pas goed boven de 20 graden. Dat is een temperatuur die in het dal gemakkelijk gehaald wordt, maar niet op 3000 meter hoogte (in de Alpen) of op 1000 meter (in Noorwegen). In de winter zullen veel organismen doodvriezen – al is dit zeker geen garantie.
Kort gezegd: je drinkt liever uit een bergriviertje die vers van het ijs komt. Daarna volgt het bergmeer – vervolgens de bergrivier (na het meer) en dan stilstaand water uit het bos. Drinken uit een sloot of langs een boerenakker wil je niet, tenzij het alternatief acute gevaar is. De kans op chemische verontreiniging is te groot.
Welke methodes zijn geschikt voor welke verontreiniging
Er zijn grosso modo 4 methoden om water drinkbaar te maken: koken, filteren, chemisch behandelen of het gebruik van UV-licht. In sommige gevallen is een combinatie van technieken het best.
Water koken: is dit voldoende?
Water koken is een vrij goede manier om water drinkbaar te maken. Het is eenvoudig, hoewel het ook veel tijd & brandstof kost. Het is daardoor niet altijd praktisch. Maar: het koken van water doodt wel álles wat zich er in bevindt. Een goede methode is om ‘s avonds water te koken (of extra water te koken) en dit eventueel als kruik te gebruiken (uiteraard goed beschermd tegen directe blootstelling en lekken).
Koken is echter tricky: zoals gezegd heb je veel brandstof nodig, en veel tijd. Het moet een tijdje doorkoken. Dat is niet wat het tricky maakt. Het feit dat koken niet altijd op dezelfde temperatuur gebeurd, dat is tricky! Nu hóór ik je haast denken: maar kokend water is toch 100°C? Daar is toch die hele Celsius-schaal op gebaseerd? Klopt. Op zeeniveau! Op grote hoogte neemt de kooktemperatuur af. Op 2500m hoogte kookt water bij ongeveer 91.5 graden. Op 4500m hoogte al bij 84.5C. Kook het op grote hoogte iets langer door (al gaan in principe alle pathogenen dood boven de 70C.)
Let op: water koken verwijderd (uiteraard) geen sedimenten (zoals zand etc.) uit het water. En ook chemische verontreiniging blijft onaangetast.
Filteren
Water filteren is vaak de eerste stap. Een simpel filter zorgt er in ieder geval voor dat er geen zichtbare verontreiniging meer is. Dit maakt het niet drinkbaar, maar een prima eerste stap vóór het koken, chemisch behandelen of UV-licht.
Eenvoudige filters werken goed tegen de meeste bacteriën en protozoa’s en zijn geschikt voor grote hoeveelheden water. Ze verwijderen geen virussen: virussen zijn vele malen kliner dan bacteriën.
Ook is het filteren niet geschikt voor andere verontreinigingen zoals chemicaliën.
Hier is een uitzondering op: filters met actieve kool. Die kosten doorgaans wel een paar honderd euro. Voor de meeste trektochten is dit nogal overgespecificeerd – tenzij je door de jungle gaat trekken.
Chemisch behandelen
De eenvoudigste manier om water te zuiveren is door het chemisch te behandelen. Dit kan met chloortabletten of met druppeltjes. Dit heeft twee nadelen: het water krijgt een vrij herkenbare smaak (het is gewoon vies) en de meest voorkomende protozoa’s krijg je er niet mee te pakken. Uiteraard doet een chemische behandeling ook niets tegen troebel water en bij verkeerd gebruik (overdosering) is het giftig.
Ook moet je na het toedienen een half uur wachten alvorens te gaan drinken. Vandaar de planning: je moet geen acute dorst hebben en je dan laten verleiden tot té snel overgaan tot drinken.
UV-licht
Ultraviolet-licht. Zoals bij velen bekend: UV-licht maakt alles kapot. Plastic verbleekt, huid verbrand en autolak wordt aangetast. En dat is alleen maar UV-A en UV-B licht. Het meest intensieve UV-licht, UV-C, wordt gefilterd door onze dampkring. Er is een product wat hier gebruik van maakt om water te filteren: de Steripen. Deze gebruikt UV-C.
Dit is een vrij goede methode om alles wat organisch is te doden: protozoa’s, virussen en bacteriën. Volgens hun eigen claim gaan de batterijen lang genoeg mee om 8.000 liter water te zuiveren. Een claim die ik niet kan controleren, maar zelfs de helft zou voldoende moeten zijn.
Wel is er een aantal belangrijke nadelen. Zo moet het water helder zijn. Het liefst zo helder mogelijk. UV-C heeft namelijk nauwelijks “doordringende” kracht: daarom wordt het volledig geabsorbeerd in de dampkring. Troebel water is troebel omdat het licht absorbeert en verstrooid. Een bijzonder ongunstige omstandigheid voor een product dat werkt met licht.
Uiteraard doet een Steripen ook niets met chemische verontreiniging, metalen of sediment.
Wat is nu de beste methode?
Uiteraard hangt dit af van de gebruikerscasus: waar ben je en hoeveel tijd heb je? Een water filter werkt goed, maar kan kapotvriezen. Die moet je ‘s nachts dus vorstvrij bewaren. Koken doe je in dergelijke omstandigheden waarschijnlijk toch al, dus een litertje water is dan geen probleem. Maar: een liter water is gewoon niet zoveel. Op een goede sportdag heb je misschien wel 4 of 5 liter water per dag nodig. En dat is met koken gewoon niet praktisch.
Water koken raad ik alleen aan als je er soep of thee van maakt en het dus toch al kookt. Maar niet als doel op zich.
Zelf heb ik goede ervaringen met Hadex-druppels. Het is smerig, maar het werkt goed tegen de meeste problemen. Het is minder effectief tegen protozoa’s, maar het neemt heel weinig ruimte in beslag. Mits goed gedoseerd is er weinig aan de hand.
Maar aankomende zomer ga ik toch het een en ander experimenteren met waterfilters: voor het type tochten wat ik maak zal dit voldoende zijn en het scheelt een hoop gesjouw met water vanaf het kamp. En een keertje hiken zónder hadex-smaak is ook wel lekker.